اقتصاد نفتی ایران در آینه‌ی‌رشد
مرکز آمار ایران گزارش رشد اقتصادی فصل پاییز ۱۴۰۲ را به تازگی منتشر کرده است. رشد اقتصادی به معنای تغییرات محصول ناخالص داخلی در یک سال است. تولید ناخالص داخلی نیز ارزش تمام کالاها و خدماتی را نشان می‌دهد که در یک دوره تولید شده و برای کشور ارزش افزوده ایجاد کرده است.
سال‌های زیادی است که نفت و گاز در اقتصاد ایران جایگاه خاصی دارد زیرا درآمد حاصل از فروش آن بخش مهمی از درآمد دولت را تشکیل می‌دهد. در پاییز سال ۱۴۰۲ ارزش کل تولید ناخالص داخلی برابر با ۲۱۹ هزار و ۶۰۹ میلیارد تومان بوده که از این حجم ۳۴ هزار و ۵ میلیارد تومان یعنی ۱۵.۵ درصد آن از استخراج نفت و گاز طبیعی حاصل شده است.
در این گزارش سهم تولید نفت و گاز کشور در رشد اقتصاد در پاییز سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۴۰۲ بررسی شده است. این بررسی در چهار بازه‌ی سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۴، سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ و و سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ صورت گرفته و نشان می‌دهد که در اغلب سال‌ها رشد اقتصادی ایران وابستگی شدیدی به نفت داشته و این وابستگی در پاییز چهار سال گذشته پیوسته افزایش یافته است.
نفت موتور محرک اقتصاد ایران
نقش نفت در اقتصاد ایران بر کسی پوشیده نیست. ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت و گاز در جهان است و فروش نفت به طور مستقیم بر درآمد ملی کشور اثر می‌گذارد. این اهمیت تا حدی زیاد است که در گزارش‌های رسمی آمار رشد اقتصادی به دو صورت با نفت و بدون نفت ارائه می‌شود.
رشد اقتصادی به معنای تغییرات ارزش افزوده حاصل از تولید کالاها و خدمات در کشور است. برای محاسبه این رقم اقتصاد به سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات تقسیم می‌شود که استخراج نفت و گاز طبیعی زیرمجموعه‌ی مهم بخش صنعت است.
بررسی آمار رشد اقتصادی در ۱۷ سال گذشته نشان می‌دهد که نفت همواره سهم مهمی در رشد اقتصادی کشور داشته به طوری که گاه کاهش رشد تولید و به تبع فروش آن موجب افت رشد کل اقتصاد ایران شده است. استخراج نفت و گاز اغلب وابسته به تقاضا برای آن است. به جز مصرف داخلی بخش مهمی از تولیدات کشور صادر می‌شود. بنابراین فروش و در نیتجه تولید نفت وابستگی بسیار زیادی به وضعیت تحریم‌های بین‌المللی و توان یا عدم توان کشور برای صادرات آن دارد.
این مسئله در طی ۱۷ سال گذشته قابل بررسی است. برای این بررسی اولین بازه زمانی را می‌توان فصل پاییز سال‌های ۱۳۸۶ تا پیش از برجام در نظر گرفت.
۱۳۸۶ تا ۱۳۹۴؛ سایه‌ی سنگین تحریم‌های نفتی بر رشد
روند صادرات نفت نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱ صادرات نفتی ایران در حال افت بوده و این افت از سال ۱۳۹۰ شدت یافته است.
در پاییز سال ۱۳۸۶ رشد اقتصادی ایران برابر با ۹ درصد بود که در این میان سهم نفت از رشد تنها به ۰.۵ درصد می‌رسید. داده‌ها نشان می‌دهند در این سال رشد اقتصادی مدیون بخش خدمات و دیگر بخش‌های بخش صنعت بوده است، چنانکه رشد اقتصادی بدون نفت نیز در این سال بیش از رشد اقتصادی با احتساب نفت بود.
اما در نتیجهی شدت گرفتن تحریم‌ها سهم از رشد نفت افت کرد و در سال ۱۳۸۷ به ۱.۵- درصد و در سال ۱۳۸۸ به ۲.۱- رسید. منفی بودن سهم از رشد نفت به این معناست که افت استخراج و فروش نفت حجم کیک اقتصاد ایران را کوچک کرده است.
در دو سال بعدی سهم از رشد نفت مجددا مقداری رشد کرد و در سال ۱۳۸۹ به ۰.۳ درصد و در سال ۱۳۹۰ به ۱.۷ درصد رسید. با این حال در سال ۱۳۹۱ به دنبال تشدید تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا سهم از رشد نفت به ۶.۵- درصد رسید و رشد اقتصادی کشور برابر با ۸- درصد شد. در این سال رقم رشد اقتصادی بدون نفت نیز برابر با ۲.۱- درصد بود. اختلاف ۵.۹ واحد درصدی رشد با نفت و بدون نفت حاکی از وابستگی شدید اقتصاد به نفت و وضعیت تحریم‌هاست.
وضعیت وخیم فروش نفت و اثر آن بر رشد اقتصادی در سال‌های ۱۳۹۲، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ نیز با افت و خیز ادامه یافت. به طوری که در پاییز ۱۳۹۴ رشد اقتصادی و سهم از رشد نفت به ۱- درصد رسید؛ به عبارتی می‌توان گفت در این سال اگر نفت وجود نداشت رشد اقتصادی برابر با صفر می‌شد و حجم اقتصاد کوچک نمی‌شد.
اما با انعقاد توافق بین‌المللی برجام و رفع بخش قابل توجهی از تحریم‌ها ورق برگشت.
۱۳۹۵ و ۱۳۹۶؛ گشایش بین‌المللی، فروش نفت و اثر آن در رشد
رقم رشد اقتصادی در پاییز سال ۱۳۹۵ به ۱۴.۷ درصد رسید که رکورد نرخ رشد در این مدت بود. محاسبه سهم از رشد نفت و گاز نشان می‌دهد ۷.۵ درصد از این رشد مدیون فروش این محصولات بوده است؛ یعنی رشد فروش نفت سبب شد رشد اقتصادی ۷.۵ درصد بیشتر شود. افزایش فروش نفت در این سال که به دلیل کم شدن فشار تحریم‌ها در نتیجهی توافق برجام حاصل شد، مجددا نشان داد که نفت بازیگر کلیدی اقتصاد ایران است.
در سال ۱۳۹۶ نیز رقم رشد به ۴.۷ درصد و سهم از رشد استخراج نفت و گاز طبیعی به ۰.۲ درصد رسید.
با خروج آمریکا از برجام، افت فروش نفت مجددا رشد اقتصادی را در پاییز سال ۱۳۹۷ به شدت تحت تاثیر قرار داد.
۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸؛ خروج از برجام و بازگشت تحریم‌ها
رشد اقتصادی کشور با احتساب نفت در پاییز سال ۱۳۹۷ به پایین‌ترین نرخ در این ۱۷ سال برابر با ۱۱.۳- درصد رسید. در این میان سهم نفت برابر با ۶.۷- درصد بود که نشان می‌داد تا حد زیادی افت شدید فروش نفتی سبب این افت رشد قابل ملاحظه شده است. بازگشت تحریم‌های اقتصادی به دوران قبل از برجام می‌تواند این کاهش را کاملا توجیه کند.
در سال ۱۳۹۸ نیز این روند البته با شدتی کمتر ادامه یافت و رقم رشد اقتصادی به ۲.۱ درصد رسید. البته سهم از رشد نفت ۲.۴- درصد بود که این یعنی تولیدات غیر نفتی در پاییز این سال وضعیت بهتری داشته و نفت در به مثابه ترمز اقتصاد عمل کرده بود.
با این حال از سال ۱۳۹۹ سهم نفت در اقتصاد ایران افزایش یافت.
۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲؛ وابستگی اقتصاد به نفت
نرخ رشد اقتصادی در پاییز سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ در کانال ۴.۵ تا ۵.۶ درصد بود که نشان می‌داد تولید کشور در این سال‌ها شرایط نسبتا باثبات‌تری را نسبت به قبل طی کرده است.
سهم استخراج نفت و گاز از رشد اقتصادی در این مدت پیوسته افزایش یافت و از ۰.۵ درصد در پاییز سال ۱۳۹۹ به ۲.۹ درصد در پاییز سال ۱۴۰۲ رسید. تفسیر این افزایش در سهم از رشد می‌تواند این باشد که در این چهار سال وابستگی اقتصاد و رشد اقتصادی به نفت افزایش یافته است.
