چالش‌های بخش کشاورزی در ۱۶ سال گذشته

رایج است که برای فهم بهتر مفاهیم پیچیده اقتصادی آن‌ها را با مثال‌های ملموس‌تر معرفی کنند. مصداق این مسئله را می‌توان در تشبیه تولید ناخالص داخلی به کیک اقتصاد دانست. در این تشبیه، تولید ناخالص داخلی یا همان کل کالا و خدمات تولید شده در یک زمان معین داخل مرزهای یک کشور را به یک کیک تشبیه می‌کنند. این کیک شامل سه برش «صنعت»، «خدمات» و «کشاورزی» است. بررسی‌ داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد سهم تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی از کل تولید ناخالص داخلی کشور در ۱۶ سال گذشته تقریبا ثابت بوده است. البته مقدار تولید سالانه این بخش تغییراتی داشته است.

آمارها حاکی از آن است که میزان تولیدات سالانه این بخش از ۳۳.۹ هزار میلیارد تومان (همت) در سال ۱۳۸۷ به ۵۳ همت در سال ۱۳۹۹ رسیده و با افزایش همراه بوده است. اما این رویه از سال ۱۴۰۰ نزولی شده است. برآوردها خبر از آن می‌دهد که ارزش تولیدات در سال جاری به ۴۷.۵ همت خواهد رسید. با توجه به آن‌ که گروهی از شاغلان در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند، تغییرات در تولیدات این بخش اشتغال در بازار کار را نیز در معرض خطر قرار خواهد داد.

داده‌های مرکز آمار حاکی از آن است که از سال ۸۷ تا پایان امسال سهم افراد شاغل در بخش کشاورزی کاهش یافته است. تعداد افراد شاغل در این بخش نیز در ۱۶ سال گذشته به سطوح کمتر از ۳.۵ میلیون نفر رسیده است.

بر اساس شواهد، اغلب کاهش تعداد شاغلین بخش کشاورزی، با یک وقفه زمانی، منجر به کاهش تولیدات این بخش می گردد. بنابراین در صورت ادامه فرایند کاهش اشتغال افراد در این بخش و تحقق برآورد تنزل اشتغال به سطوح کمتر از ۳.۴ میلیون نفری، کاهش تولید این بخش دور از انتظار نبوده و در صورت وقوع منجر به تهدید امنیت غذایی خواهد شد.

هدف از این گزارش بررسی تغییرات تولید ناخالص داخلی ایران در ۱۶ سال گذشته است. افزون بر آن میزان اشتغال بخش کشاورزی به دنبال تغییرات تولید ناخالص داخلی این بخش نیز بررسی شده است.

رشد اقتصادی به زبان ساده

تولید ناخالص داخلی یکی از شاخص های مهم اقتصادی است که نشان می‌دهد در یک بازه زمانی معین، ‌میزان تولید نهائی کالا و خدمات در داخل کشور چگونه بوده است. این تولید می تواند شامل تولیدات افراد ایرانی و یا تبعه خارجی باشد که در داخل ایران فعالیت داشته‌اند.

تولید ناخالص داخلی را می توان مشابه یک کیک در نظر گرفت. کیک اقتصادی عموما از سه برش تشکیل شده است. این سه برش شامل «خدمات»، «صنعت» و «کشاورزی» است. بخش کشاورزی به دلایلی نظیر حصول امنیت غذایی و تامین اشتغال افراد دارای اهمیت است. هدف از این گزارش بررسی تغییرات تولید ناخالص داخلی ایران در ۱۶ سال گذشته است. افزون بر آن میزان اشتغال بخش کشاورزی به دنبال تغییرات تولید ناخالص داخلی این بخش نیز بررسی شده است.

روند تغییر تولیدات بخش کشاورزی از سال ۸۶ تا کنون چگونه بوده است؟

داده‌های منتشر شده توسط مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، میزان تولیدات بخش کشاورزی در برخی فصل‌های سال بیشتر از فصول دیگر بوده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که تولیدات بخش کشاورزی در بهار افزایش یافته و در فصل تابستان به بیشترین مقدار خود دست پیدا می‌کند. اما به دلیل فصلی بودن این فعالیت و شرایط جوی، تولیدات بخش مذکور در پاییز شروع به کاهش کرده و در زمستان کمترین میزان خود را به ثبت می‌رساند.

البته این رفتار در پاییز برخی از سال‌ها از روند هر ساله خود پیروی نکرده است. به عنوان مثال در سال‌های ۹۷ و ۹۳، تولیدات بخش کشاورزی بیشترین مقدار تولید خود را در پاییز تجربه کرده و مقادیر ارزش محصولات نسبت به تابستان افزایش یافته است. در ادامه به بررسی میزان تولیدات کشاورزی در ۱۶ سال گذشته پرداخته شده است.

تولیدات بخش کشاورزی در نیمه دوم دهه ۸۰ چگونه بوده است؟

داده های مرکز آمار نشان می دهد در سال ۸۷ میزان تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی، ۳۳.۹ هزار میلیارد تومان(همت) بوده است. تولیدات این بخش در دو سال پایانی دهه ۸۰ بیشتر شده و در سال ۸۹ از مسیر صعودی خود بازگشته و  به ۴۱.۶ همت رسیده است. البته این رویه پایدار نبوده است.

بخش کشاورزی، سرد و گرم روزگار ۱۶ ساله خود را در دهه ۹۰ به ثبت رساند

در سال ۹۰ ارزش تولیدات بخش کشاورزی در سطح ۳۷.۵ همتی قرار گرفته است. این رقم پایین‌ترین میزان تولیدات بخش کشاورزی در دوره ۱۶ ساله بررسی شده محسوب می شود.

از سال ۹۱ تا پایان سال ۹۹ ارزش تولیدات بخش کشاورزی هر سال نسبت به سال قبل بیشتر شده است. البته ارزش محصولات این بخش در این دهه فقط یکبار در سال ۹۷ کمتر شده و بار دیگر به رویه افزایشی خود ادامه داده است.

در سال ۹۹ تولید ناخالص داخلی گروه کشاورزی به ۵۳ همت رسیده است. این رقم بالاترین ارزش ثبت شده از تولیدات بخش کشاورزی طی سال های ۸۷ تا ۱۴۰۲ محسوب می شود.

کوچ رونق از بخش کشاورزی در قرن جدید

با آغاز سال ۱۴۰۰، رونق از بخش کشاورزی رخت بر بسته است. به عبارت دقیق تر از سال ۱۴۰۰ ارزش تولیدات بخش کشاورزی کاهش یافته و این رویه تا سال ۱۴۰۲ ادامه دار بوده است. برآوردها حاکی از آن است که میزان تولیدات این بخش در سال ۱۴۰۲ به ۴۷.۵ همت خواهد رسید. افزایش کرونا و قرنطینه های خانگی، کاهش نزولات جوی و مهاجرت روستائیان به شهر از جمله عوامل کاهش تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی در سال های اخیر محسوب می شود.

افراد شاغل در بازار کار در یکی از سه بخش اصلی اقتصاد از جمله بخش کشاورزی فعالیت می کنند. بنابراین کاهش تولیدات کشاورزی، می تواند انگیزه ورود افراد به این بخش را متاثر ساخته و متقابلا  با کاهش تعداد کشاورزان، زمینه کاهش تولید محصولات کشاورزی را رقم می زند. از این رو توجه سیاست گذاران به این بخش و حفظ میزان تولیدات آن بسیار حائز اهمیت است. در ادامه سهم اشتغال افراد در بخش کشاورزی نسبت به اشتغال کل کشور بررسی شده است.

سهم اشتغال در بخش کشاورزی در ۱۶ سال گذشته کاهش یافته است

داده‌های منتشر شده توسط مرکز آمار نشان می‌دهد تغییرات اشتغال در بخش کشاورزی با تولید محصولات این بخش ارتباط مستقیم دارد. به بیان دقیق‌تر همزمان با افزایش محصولات کشاورزی در بهار و تابستان، سهم شاغلین آن نیز بیشتر شده است. در مقابل با کاهش محصولات کشاورزی در فصل پاییز و زمستان، تعداد شاغلین این بخش نیز رو به کاهش گذاشته است. بنابراین همانطور که کشاورزی یک فعالیت فصلی است، شاغلین این بخش نیز به عنوان نیروی کار فصلی در نظر گرفته می شوند.

یک قاب از تعداد شاغلین بخش کشاورزی در ۱۶ سال گذشته

نگاهی به تعداد شاغلین بخش کشاورزی از سال ۸۷ تا پایان امسال نشان می دهد، تعداد شاغلین این بخش در سال ۸۷ معادل ۴.۳۴ میلیون نفر بوده است. این تعداد در سال ۹۰ به سطح کمتر از ۴ میلیون نفر رسیده است. شاغلین بخش کشاورزی در سال ۹۳، در سطح مشابهی با سال ۹۰ قرار داشته است.

از سال ۹۴ با بهبود وضعیت تولیدات بخش کشاورزی، انگیزه افراد به فعالیت در این بخش افزایش یافته و در سال ۹۸  به بیشترین مقدار خود رسیده است. در سال ۹۸، بالغ بر ۴.۲ میلیون نفر از افراد شاغل در بخش کشاورزی مشغول فعالیت بوده اند.

از سال ۹۹ تعداد افراد شاغل در این بخش به صورت مستمر کاهش یافته و تا پایان سال ۱۴۰۱ رویه مذکور ادامه دار بوده است. تعداد شاغلین بخش کشاورزی در سال ۱۴۰۱ به ۳.۵ میلیون نفر رسیده است. این تعداد، کمترین تصویر از اشتغال در بخش کشاورزی در ۱۶ سال بررسی شده بوده است.

برآوردها حاکی از آن است که  با فرض آن‌که رشد تعداد شاغلین بخش کشاورزی در زمستان ۱۴۰۲، مشابه رشد آن در زمستان ۱۴۰۱ باشد، تعداد شاغلین این بخش در سال جاری به ۳.۴ میلیون نفر خواهد رسید و رکورد جدیدی را به ثبت می رساند.

سهم اشتغال در بخش کشاورزی در سال ۱۴۰۲ به کمترین مقدار خود رسید

بررسی ها نشان می دهد در بهار ۸۷، سهم شاغلین بخش کشاورزی ۲۳.۵ درصد بوده است. به بیان دیگر در بهار ۸۷ از هر ۱۰۰ فرد شاغل، بالغ بر ۲۳ نفر در بخش کشاورزی فعالیت داشته اند. این سهم در بهار امسال به ۱۵.۵ درصد رسیده است. بنابراین نگاهی به روند ۱۶ ساله سهم اشتغال در بخش کشاورزی،‌احتمال تحقق برآورد مذکور را افزایش داده و وقوع آن را دور از انتظار نمی بیند.

برآوردها، بر اساس رشد سهم شاغلین بخش کشاورزی در سال های قبل، سهم شاغلین این بخش را در زمستان امسال در سطح ۱۱.۶درصدی تخمین میزند.

کاهش اشتغال در بخش کشاورزی، می تواند منجر به کاهش میزان تولیدات این بخش شود.  چرا که مشاهدات نشان می دهد اغلب به دنبال کاهش تعداد شاغلین در بخش کشاورزی در یک سال، طی سال های آتی میزان تولیدات این بخش نیز کاهش یافته و اغلب از رویه تغییرات آن پیروی کرده است.

بنابراین می‌توان گفت بین تعداد شاغلین با میزان تولید محصولات بخش کشاورزی در اکثر مواقع یک رابطه مستقیم وجود داشته است. با توجه به کاهش تعداد شاغلین این بخش در سال ۱۴۰۲، انتظار کاهش میزان تولیدات آن در سال ۱۴۰۳ وجود دارد. حال باید دید آیا برآورد مذکور به وقوع پیوسته و تعداد شاغلین بخش کشاورزی در سال جاری کمتر خواهد شد یا خیر.

با توجه به موارد فوق، اهمیت توجه سیاست گذاران به افزایش انگیزه حفظ و گسترش روستانشینی، افزایش فعالیت های کشاورزی و بهبود بهره‌وری آن مشخص می شود. اما نادیده انگاری این پدیده و عدم اجرای سیاست‌های همه جانبه و کارا، ‌وضعیت بحرانی را در امنیت غذایی کشور پدید خواهد آورد.